Şükrü Özbuğday

 

            İnsan, birey ve toplumun ferdi olarak, başkalarının hak ve hukukuna saygı göstermek ve meşru sınırlar içinde kalmak kaydıyla dilediği şekilde çalışıp çabalayarak veya veraset yoluyla mal-mülk edinme, onu biriktirip geliştirme ve artırma hak ve yetkisine sahiptir. Aynı zamanda o malı, yine meşru çerçeve içinde kalmak ve malın getirdiği yükümlülükleri yerine getirmek suretiyle dilediği şekilde tasarruf hakkına sahiptir.

            Her ferdin kendine özgü kişiliği, onuru, şeref ve haysiyeti, iffet ve namusu vardır, özel hayatın gizliliği vardır. Bireye ait bu haklar kutsaldır. Aynı zamanda saygı duyulması gereken değerler manzumesidir.

            Maddi açıdan başkasının mülkiyetinde bulunan mal, mülk ve serveti, çeşitli yollarla zimmete geçirmeye kul hakkı denmektedir. Bu, zorla ve baskıyla olabileceği gibi, hile, aldatma, rüşvet, gasp, ölçü ve tartıda hile yapma, emanete hıyanet, tefecilik ve yolsuzluk yaparak zimmetine para geçirmek şeklinde de olabilir. Bunlar kul hakkının maddi bölümünü teşkil eder.

            Başkasının onurunu incitmek, iftira etmek, alay etmek, arkadan çekiştirmek, kötü lakap takmak, ayıp araştırmak ve gıybet etmek gibi konular da kul hakkının manevi bölümünü meydana getirir.

            İslâm’da insanın değeri çok büyüktür. Bütün varlıklar içinde en şerefli varlık (eşref-i mahlûkat) insandır. Her şey insan için, insan da Rabbine kulluk yapması için yaratılmıştır. İnsan, içinde ilahi bir cevher taşır. İnsanı insan yapan ruhu, kendi ruhundan olmak üzere ona Allah üflemiştir.(1)

 Yine Kur’an’ın ifadesine göre insan yeryüzünde Allah’ın halifesidir.(2) Yüce Allah, insanı en güzel şekil üzere yaratmış,(3)ona şeref ve izzet bahşetmiştir.(4)

            Bu sebeple o hârika bir varlıktır. Onu hayatını ve sağlığını korumak, öncelikli bir görevdir. İnsan öylesine değerli ve önemli bir varlıktır ki, onun naşına, cenazesine, ölüsüne, hatta gömülü olduğu yere, kabre, geride bıraktığı hatırasına ve vasıyyetine bile saygı göstermek en önemli dini ve insani bir görev olarak kabul edilmiştir.

            Ayrıca Cenab-ı Hak, göklerde ve yerde bulunanların hepsini insan için yaratmış ve onun emrine vermiştir.(5)

            Denilebilir ki, insan bu konumuyla Allah’ın özel bir konuğu durumundadır. Kâinattaki tüm nimetler onun için hazırlanmıştır. Kâinat bir ağaç olarak farzedilirse, insan onun meyvesi olur.

            Şüphesiz Allah tarafından büyük bir şerefe sahip kılınan insanın maddi ve manevi hakları dokunulmazdır. Bu haklara karşı yapılacak bir tecavüzün karşısında duracak olan yine Cenab-ı Hak’tır.

            Kur’an-ı Kerim’in muhtelif ayetlerinde kul hakkına dikkatler çekilmiş ve bu alanda önemli teşvik ve uyarılarda bulunulmuştur. Mesela;

            “Ey iman edenler! Karşılıklı rızaya dayanan ticaret olması hâli müstesna, mallarınızı, batıl (haksız ve haram yollar) ile aranızda (alıp vererek, yemeyin. Ve kendinizi öldürmeyin. Şüphesiz Allah sizi esirgeyecektir.”(6) Bu ayette geçen “batıl” kavramı, İslamî ve ahlakî kurallara aykırı olan bütün olumsuz davranışları (rüşvet, gasp, hırsızlık hıyanet, kumar vb.) kapsamaktadır.

            Müdâyene Âyeti diye bilinen ayette ve devamında (7) yer alan emir ve tavsiyeler; hak sahiplerinin haksızlığa uğramamaları ve mağdur edilmemelerine, dolayısıyla kul haklarının korunmasına yöneliktir. Aynı şekilde başkalarının iffet ve namusuna saygı duyulması, (8)yetimlere sahip çıkılması ve mallarının korunmasına ilişkin emirler de aynı gayeye matuftur.

            Ayrıca, kul hakkıyla doğrudan ilgisi olması bakımından, sözünde durulması, ahde vefa gösterilmesi,(9) kimsenin rencide edilmemesi ve yapılan hayrın başa kakılmaması,(10) ölçü ve tartıya dikkat edilmesi(11) ne ilişkin emir ve tavsiyeler de dikkat çekicidir.

Dipnotlar:

1-Secde, 32/9.

2-Bakara, 2/30

3-Tîn, 95/49

4-İsra, 17/70

5-Bakara, 2/29)

6-Nisa, 4/29

7-Bakara, 2/282, 283

8-Nur, 24/30, 31

9-Al-i İmran, 3/76; Maide; İsrâ, 17/34)

10-Bakara, 2/262-264, 271

11-En’am, 6/152